Ludzie mający niskie poczucie własnej wartości posiadają głęboko zakorzenione, podstawowe, negatywne przekonania o sobie oraz o tym, jakim są osobami. Te przekonania traktowane są często jako prawdy albo fakty o ich tożsamości. W tym module przeanalizujemy jak rozwijają się takie negatywne przekonania o sobie.
Poczucie własnej wartości a fakty i opinie
Zanim zajmiemy się tematem jakim jest poczucie własnej wartości, omówmy jakie są różnice między faktem a opinią. Zgodnie ze słownikową definicją, fakt to informacja, która ma oparcie w obiektywnej rzeczywistości. Jest to stwierdzenie konkretnego stanu rzeczy. Oznacza to, że dla każdego faktu mamy dowody, które go potwierdzają – nie ma w tym przypadku wątpliwości. Opinia natomiast to określone spojrzenie, osąd, ocena, którą mamy na określony temat. Opinia dotyczy tego jak ktoś coś odbiera. Określone spojrzenie na sprawę może być jednak specyficzne tylko dla tej osoby. Przyjrzyjmy się kilku przykładom, by lepiej zrozumieć różnice.
„Mam zielone oczy” to fakt, a „Lubię zielone oczy” to opinia. Dlaczego? Ponieważ ktoś inny mógłby powiedzieć, że lubi oczy brązowe. Jestem matką, mam samochód, mieszkam w Perth w Australii to fakty. Te stwierdzenia mogą zostać sprawdzone i zweryfikowane. „Posiadanie dużej ilości pieniędzy jest ważne. Satysfakcję z pracy osiąga się pracując tak mało jak to możliwe. Nie ma nic złego w łączeniu alkoholu i narkotyków” to opinie. Faktów nie możemy podważyć, ale opinie mogą być stronnicze, nieadekwatne, błędne i nieprzydatne.
Nasze myślenie o sobie, sądy na własny temat i wartość jaką sobie przypisujemy to opinie. Nie fakty. Niemniej jednak często traktujemy te opinie jako prawdy i fakty, wierząc w nie bardzo mocno. To jest właśnie sedno problemu! Skąd w takim razie biorą się przekonania i opinie na własny temat? Jak rozwinęliśmy tego rodzaju przekonania?
Doświadczenia z młodości
Przekonania na własny temat kształtują się pod wpływem doświadczeń życiowych, zwłaszcza z wczesnego etapu naszego życia. Często to, co myślimy na własny temat to wnioski, które wyciągamy na podstawie doświadczeń życiowych. Oznacza to, że w pewnym momencie przekonania te miały sens. Z czasem zastanowimy się czy są one przydatne obecnie. Najpierw jednak przyjrzyjmy się jak rozwijają się przekonania na nasz temat.
Uczymy się w różny sposób. Przez bezpośrednie doświadczenia, media, obserwowanie co robią inni ludzie lub słuchając innych osób. Proces ten trwa całe życie, ale przekonania na własny temat często (choć nie zawsze) kształtują się w początkowym okresie życie. Oznacza to, że nasza rodzina pochodzenia, społeczeństwo w którym się wychowywaliśmy, doświadczenia z dzieciństwa, szkoły, do których chodziliśmy, a także kontakty z rówieśnikami wpływały i wpływają na to, co myślimy o wielu rzeczach, w tym o nas samych, a także na nasze przekonania. Jeżeli mamy negatywne przekonania i myśli na własny temat, prawdopodobnym jest, że doświadczyliśmy wielu negatywnych wydarzeń, które przyczyniły się do ukształtowania tych właśnie przekonań.
Kara, zaniedbanie czy znęcanie
To jak byliśmy traktowani w życiu wpływa na to jak widzimy samych siebie. Jeżeli dzieci są traktowane w niewłaściwy sposób, karane w nieprzewidywalny i ostry sposób, jeżeli doświadczają zaniedbań lub znęcania, to tego typu doświadczenia mogą zostawić blizny psychiczne i emocjonalne. Nie dziwi więc, że osoba, która doświadczyła niewłaściwego traktowania w swoim życiu, może źle myśleć o sobie.
Trudności w spełnianiu standardów wyznaczonych przez rodziców
Mniej dotkliwe kary lub ciągła krytyka mogą wywołać równie negatywny efekt. Jeśli Twoi rodzice, opiekunowie lub członkowie rodziny skupiali się na Twoich słabościach, błędach rzadko doceniając mocne strony i sukcesy (mówiąc np. „Mogłeś się lepiej postarać” lub „To nie jest wystarczające”) lub jeśli często szydzili i śmiali się z Ciebie, patrząc na Ciebie z wyższością, doświadczenia te również mogły sprawić, że uwierzyłeś w złe rzeczy na własny temat.
Niedopasowanie do domu lub szkoły
Niektóre osoby mogły doświadczyć poczucia obcości w domu lub szkole. Mogły być mniej inteligentne niż rodzeństwo albo mieć inne zainteresowania, umiejętności czy talenty artystyczne (muzyczne, sportowe czy też miłość do nauki czy matematyki). Być może nie były one za nie krytykowane, ale nie były również chwalone. W tym samym czasie ich rówieśnicy lub rodzeństwo mogło być chwalone za swoje sukcesy, które razem świętowano.
Przejmowanie czyichś stresów i niepokoju
W niektórych sytuacjach rodzice doświadczający stresujących lub niepokojących zdarzeń przenoszą na nie całą swoją uwagę. Wówczas mogą nie poświęcać wystarczającej uwagi swojemu dziecku lub dzieciom. Rodzice lub opiekunowie mogą również czuć się sfrustrowani, źli, zaniepokojeni lub smutni, reagując przy tym nieadekwatnie na zachowania dzieci. Mogą prezentować również model niewspierających zachowań.
Pozycja rodziny w społeczeństwie
To jak postrzegamy samych siebie nie zależy tylko od tego jak jesteśmy traktowani jako jednostki, ale także od tego jak postrzegana i traktowana jest nasza rodzina przez społeczeństwo. Jeśli Twoja rodzina lub grupa, do której należałeś, była uważana za wyróżniającą się, mniej akceptowaną społecznie lub spotykała się z osądzaniem lub wrogością, mogło to wpłynąć na Twój sposób postrzegania siebie.
Brak pozytywnych doświadczeń
Brak pozytywnych doświadczeń również może mieć wpływ na Twoją samoocenę. Mogło się zdarzyć, że nie dostawałeś wystarczającej ilości uwagi, uczuć, pochwał, zachęcania, ciepła od swoich opiekunów. Być może Twoje podstawowe potrzeby były zaspokajane, ale nic ponadto. Niektórzy rodzice lub opiekunowie mogą być emocjonalnie zdystansowani, nie okazywać czułości (często dużo pracując, by zaspokoić potrzeby rodziny lub spędzając czas na własnych zainteresowaniach), mając go niewiele dla własnych dzieci.
Jakie doświadczenia mogły się przyczynić do tego jaki masz obraz samego siebie i co wobec siebie czujesz? Poświęć chwilę, by zanotować swoje refleksje poniżej.
———————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————–
Późne doświadczenia
W większości przypadków możemy odnaleźć korzenie i początki niskiej samooceny w okresie dzieciństwa i adolescencji. Może się jednak zdarzyć, że ludzie o zdrowej samoocenie znajdą się w sytuacji, która nadwyręży lub uszczupli ich samoocenę. Osoba może rozwinąć niską samoocenę, pracując na przykład w firmie, w której spotyka się z prześladowaniem, wykorzystywaniem, będąc w związku, w którym jest nękana, doświadczając problemów finansowych, ciągłego stresu, wydarzeń traumatycznych, chorób śmiertelnych lub poważnych urazów.
Czy przydarzyły Ci się w ostatnim czasie stresujące sytuacje, które zmieniły Twój sposób patrzenia na siebie?
Jak przeszłość wpływa na przyszłość: Przekonania podstawowe
Powyżej omówiliśmy jak różnorodne doświadczenia mogą wpływać na nasze samopoczucie i myśli. Często są to wczesne doświadczenia. Możemy zastanowić się dlaczego doświadczenia z przeszłości sprawiają, że dziś, teraz, widzimy siebie w złym świetle? W końcu czy nie zdarzyły nam się w dorosłym życiu rzeczy zupełnie różne od tych z przeszłości? Mimo to po latach wciąż możemy słyszeć, co inni powiedzieli nam lata temu. Możemy usłyszeć, że sami powtarzamy „To niewystarczająco dobre”, „Mogłeś się lepiej postarać”, „Jesteś głupi”.
Fakt, że wciąż mamy niską samoocenę mimo odmiennych doświadczeń, jest wynikiem posiadania negatywnych przekonań podstawowych. Przekonania podstawowe to wnioski na własny temat, do których dochodzimy w dzieciństwie lub okresie dorastania, najczęściej w wyniku naszych doświadczeń. Na przykład dziecko, które podlegało ciągłemu karaniu i krytykowaniu może dojść do przekonania, że jest bezwartościowe i złe. Takie myśli właśnie nazywamy negatywnymi przekonaniami podstawowymi. Dziecku lub osobie młodej przekonania takie wydają się mieć sens, ponieważ nie mają one możliwości sprawdzenia innych wyjaśnień, tego, co im się przydarza. Przekonania podstawowe są z reguły głęboko zakorzenione, traktowane jako pewnik i stale obecne w naszych umysłach. Są kluczem do oceny nas samych oraz wyznaczają naszą wartość jako osoby. Przekonania te wydają się mówić „Tak właśnie, takim człowiekiem jestem”.
Oto kilka innych przykładów negatywnych przekonań podstawowych:
– Jestem gruba – Nie jestem ważna
– Jestem zła i do niczego – Nikt nie będzie w stanie mnie pokochać
Poczucie własnej wartości: zasady i założenia
Posiadanie określonych zasad i założeń, sprawia, że postępujemy zgodnie z nimi. To, co robisz w ciągu dnia, jest w dużej mierze zdeterminowane wyznawanymi przez Ciebie zasadami. Brzmi sensownie, czyż nie? Zgodnie ze swoimi zasadami możesz więc chcieć robić wszystko perfekcyjnie, nie zbliżać się do ludzi, ograniczać ilość jedzenia i dużo ćwiczyć, by zadbać o sylwetkę, robić wszystko, by zadowolić innych, unikać wyzwań, unikać rzeczy, których nigdy wcześniej nie robiłeś….. i długo można by wymieniać.
Czy widzisz jak takie założenia i zasady mogą chronić Twoją samoocenę? Co się dzieje, jeżeli jednym z twoich założeń jest przekonanie, że nie wolno Ci popełniać błędów? Zaczynasz postępować zgodnie z tą zasadą. Stajesz się ostrożniejszy, sprawdzając wszystko, co robisz kilka razy, by być pewnym, że nie popełniłeś błędów. Dzięki temu mniejsze są szanse, że ktoś Cię skrytykuje i Twoja samoocena jest chroniona.
Poświęć chwilę, by zanotować zasady i założenia, którymi kierujesz się w życiu. Zastanów się, co robisz, by wypełniać własne standardy i przestrzegać swoich zasad.
———————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————–
Jakie te zasady i założenia mają znaczenie? Dzięki nim możesz czuć się dobrze ze sobą, jeżeli żyjesz zgodnie z zasadami lub spełniasz standardy, które sobie wyznaczyłeś. Przykładowo, jeżeli utrzymujesz właściwą sylwetkę i wagę, myślisz dobrze o sobie. Podobnie kiedy nie popełniasz błędów, zawsze otrzymujesz pochwały i uznanie od szefa, przyjaciół czy kolegów z pracy. Jest jednak znacząca wada posiadania takich zasad i założeń. Mogą one być niezwykle męczące. Wywierają na Tobie ogromną presję. Presję, byś mógł zachować właściwą samoocenę i nie czuć się źle ze sobą.
Oznacza to również, że nawet, gdy z zewnątrz wszystko wydaje się być w porządku, negatywne przekonania podstawowe wciąż są obecne. Posiadamy je, ponieważ nie zweryfikowaliśmy i nie zmieniliśmy ich. Tak naprawdę są one obecne, ponieważ Twoje zasady, założenia oraz zachowania chronią je. Z tego właśnie względu nie możemy uznać, że Twoje zasady, założenia i zachowania są pomocne, ponieważ pełnią kluczową rolę w podtrzymywaniu negatywnych przekonań podstawowych w dotychczasowej formie. W momencie, w którym żyjesz zgodnie ze swoimi zasadami i przekonaniami, czujesz się dobrze, mimo to jednak niska samoocena jest podstawą Twoich zachowań, choć pozostaje w uśpieniu.
Niskie poczucie własnej wartości: Jak rozwija się niska samoocena?
Omówiliśmy do tej pory, jak rozwija się niska samoocena i co ją podtrzymuje. Poniżej przedstawię dotychczasowe rozważania w formie diagramu, dzięki któremu połączymy w całość wszystkie elementy. Możemy nazwać poniższy diagram modelem samooceny.
Model ten w skrócie prezentuje to, co omówiliśmy w tym module. Niska samoocena może zacząć się rozwijać od naszych wczesnych negatywnych doświadczeń, zwłaszcza w dzieciństwie i okresie dorastania. Negatywne doświadczenia mogą wpływać na to jak myślimy o sobie, a ostatecznie także na wnioski do jakich dochodzimy na własny temat, które możemy nazwać negatywnymi przekonaniami podstawowymi (przerywana strzałka oznacza, że negatywne doświadczenia nie prowadzą automatycznie do negatywnych przekonań o sobie – mają one pewien wpływ na ich rozwój). Po to, by chronić naszą samoocenę i móc codziennie funkcjonować tworzymy określone reguły i budujemy założenia. Funkcjonujemy zgodnie z tymi regułami. Nie jest to jednak pomocne, ponieważ służą one podtrzymywaniu naszych negatywnych przekonań. Mimo, że potrafimy przywiązać się do tych zasad życiowych i wtedy czujemy się dobrze. Nie zmienia to jednak faktu, że niska samoocena pozostaje między nimi uśpiona.
Poniżej znajdziesz arkusz, na którym możesz zebrać swoje dotychczasowe notatki. Arkusz ma formę modelu niskiej samooceny i zawiera wolne miejsca, byś mógł wpisać swoje negatywne doświadczenia, negatywne przekonania oraz zasady, którymi się kierujesz, a które są nieprzydatne, a także opisać zachowania, które podejmujesz, by żyć zgodnie z zasadami, które sobie wyznaczasz.
Niska samoocena: Jak to się zaczyna?
Podsumowanie modułu
- Ważne, by pamiętać, że to jak oceniamy siebie to opinie, nie fakty.
- Negatywne doświadczenia z wczesnego okresu życia mogą sprawiać, że stworzymy negatywny obraz samych siebie. Przyczyniają się do tego:
- Karanie, odrzucenie, zaniedbanie, znęcanie
- Trudności w sprostaniu wymogom rodziców
- Poczucie obcości w domu czy w szkole
- Trudności w sprostaniu wymogom grupy rówieśniczej
- Przyjmowanie czyjeś złości i innych negatywnych emocji
- Pozycja rodziny w społeczeństwie
- Brak doświadczeń pozytywnych
- Mimo, że niska samoocena rozwija się z reguły w dzieciństwie lub w adolescencji, może się również pojawić w późniejszym okresie życia, jeżeli doświadczymy trudności.
- Negatywne przekonania podstawowe to wnioski na własny temat, które wyciągamy na podstawie własnych doświadczeń negatywnych.
- Rozwijamy określone strategie i zasady, które chronią nas przed prawdą przekonań negatywnych i pozwalają normalnie funkcjonować w codziennym życiu.
- Zachowania wywoływane przez zasady i założenia, które mamy, są nieprzydatne, ponieważ nasze negatywne przekonania pozostają nietknięte.
- Tak długo jak trzymamy się naszych zasad i założeń możemy czuć się dobrze ze sobą, jednak nasze negatywne przekonania, a tym samym nasza samoocena pozostaje niezmieniona – zastana, uśpiona.
Na cały program składają się następujące moduły:
Moduł 1: Czy jest niskie poczucie własnej wartości?
Moduł 2: Jak rozwija się niskie poczucie własnej wartości?
Moduł 3: Jak niskie poczucie własnej wartości się utrzymuje?
Moduł 4: Tendencyjne oczekiwania
Moduł 7: Dostosowanie norm i założeń
Moduł 8: Rozwijanie wyważonego systemu przekonań
Moduł 9: Zdrowe poczucie własnej wartości
Tekst opublikowano za zgodą Centre for Clinical Interventions of the North Metropolitan Health Service, źródło, tłumaczenie: Aneta Jurczyk.