Osoby uzależnione, które rozważają podjęcie leczenia często zastanawiają się, na czym polega terapia uzależnienia. Pierwszy kontakt z terapeutą zwykle pomaga rozwiać niektóre wątpliwości. Kilka kolejnych spotkań poświęconych jest ustaleniu diagnozy uzależnienia oraz ocenie ważnych z perspektywy terapii obszarów życia pacjenta.
Krok pierwszy – diagnoza
Termin uzależnienie używany jest jako najbardziej ogólne określenie zaburzeń spowodowanych stosowaniem substancji psychoaktywnych o różnym stopniu nasilenia. Uzależnienie jako termin odnosi się więc do wielu zróżnicowanych, złożonych i specyficznych problemów. Oznacza to, że osoby uzależnione mogą wyglądać i zachowywać się bardzo różnie, a dopiero proces diagnozy i oceny pozwala ustalić odpowiedni dla pacjenta zgłaszającego się po pomoc plan pracy nad trudnościami.
Na wstępnym etapie terapii uzależnienia ustalamy, czy osoba zgłaszająca się po pomoc spełnia kryteria zaburzenia. W procesie diagnozowania zaburzeń spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych najczęściej korzystamy z klasyfikacji ICD Światowej Organizacji Zdrowia. Podążając za kryteriami diagnostycznymi ICD-10 ustalonymi dla zespołu uzależnienia od alkoholu rozpoznanie uzależnienia można postawić, gdy u osoby stwierdza się występowanie co najmniej trzech z wymienionych poniżej objawów przez jakiś czas w okresie poprzedzającego roku:
- Silna potrzeba lub przymus przyjmowania substancji psychoaktywnych. Objawy towarzyszące osobom uzależnionym to np. nieprzyjemne doznania podobne do głodu, korespondujące z obawą, że nic poza zażyciem substancji nie jest w stanie pomóc w danej chwili.
- Trudności w kontrolowaniu rozpoczęcia lub zakończenia przyjmowania substancji lub w kontrolowaniu przyjmowanej ilości. Towarzyszące objawy to np. trudność w powstrzymaniu się przed zażyciem substancji, niezdolność do decydowania o momencie przerwania przyjmowania substancji.
- Występowanie zespołu abstynencyjnego po odstawieniu lub zmniejszeniu dawki przyjmowanej substancji, przejawiające się charakterystycznymi dla danej substancji objawami zespołu abstynencyjnego lub przyjmowaniem tej samej (lub bardzo podobnej substancji) w celu zmniejszenia nasilenia lub uniknięcia objawów zespołu abstynencyjnego (tzw. klin).
- Zmiana tolerancji, polegająca np. na zwiększaniu dawki alkoholu w celu uzyskania efektów, które początkowo były wywołane przez dawki niższe.
- Narastające zaniedbywanie innych przyjemności lub zainteresowań z powodu przyjmowania substancji. Objaw ten ilustruje zwykle stopień koncentracji życia osoby uzależnionej na zdobywaniu/poszukiwaniu/zażywaniu substancji.
- Kontynuowanie przyjmowania substancji pomimo oczywistych dowodów na występowanie szkodliwych następstw w ważnych dla danej osoby obszarach życia (np. w sferze relacji z osobami bliskimi, pracy, nauce, w obszarze zdrowia).
Krok drugi – ocena
Proces diagnozy ma najczęściej postać wywiadu klinicznego i zajmuje kilka pierwszych spotkań z terapeutą. Ustalenie diagnozy uzależnienia stanowi zwykle wstęp do pracy nad oceną innych ważnych obszarów funkcjonowania osoby uzależnionej, m.in.:
- schematu używania substancji
- charakteru i nasilenia konsekwencji związanych z zażywaniem substancji
- motywacji do zmiany
- zasobów i mocnych stron osoby uzależnionej
- funkcjonalnej analizy używania substancji przez osobę uzależnioną.
Warto wiedzieć, że ocena wymienionych wyżej obszarów to proces rozwijający się w czasie, który rozpoczyna się już w chwili pierwszego kontaktu pomiędzy pacjentem i terapeutą. W przebiegu terapii proces oceny ma dostarczać informacji niezbędnych do skutecznego kontynuowania terapii.
Biorąc pod uwagę złożoność zaburzeń spowodowanych stosowaniem substancji psychoaktywnych tak ważne jest, by proces terapii uzależnienia dokonywany był w oparciu o precyzyjną diagnozę oraz profesjonalną ocenę ważnych z perspektywy leczenia obszarów funkcjonowania osoby zgłaszającej się po pomoc.